کشته شدن صاحب‏الزّنج و پایان یافتن فتنه زنگیان - سال 270 هجرى قمرى

در عصر خلافت مهتدى‏عباسى )چهاردهمین خلیفه عباسیان( شورشى در جنوب عراق آغاز گردید و رهبرى آن را مردى به نام صاحب‏الزّنج بر عهده داشت و پیروزى‏هاى بزرگى به دست آورد و پس از پیروزی، در نزدیکی شهر بصره، شهر جدیدی به نام "مختاره" برای خود و سپاهیان خویش بنا نمود. صاحب‏الزّنج و سپاهیان او پس از سال‏ها نبرد و کشتار مردم و تاراج اموال آنان، به سوى عافیت‏طلبى و ایجاد رفاه و زندگى اشرافى روى آوردند. براى خویش ساختمان‏هاى مجلل و برج و باروهایى بنا نمودند و خدمت‏کارانى از مردان و زنان بى‏نوا را در استخدام خود گرفته و براى اشباع شهوات نفسانى خود، اقدام به هر عملى مى‏کردند. این‏گونه رویکردها در یک اجتماع یا جمعیتى، موجب رقابت و حسادت افراد شده و یکپارچگى آنان را به فروپاشى تبدیل مى‏کند و به تدریج آنان را به اضمحلال و نابودى مى‏رساند. در این واقعه نیز آفت دنیاطلبى، دامن سپاهیان صاحب‏الزّنج را گرفت و آنان را به رقابت، حِقد، کینه و حسادت وادار ساخت و سرانجام براى از میان بردن رقیبان خود، دست به هر عملی زده تا خود میدان‏دار و صاحب اختیار باشند. این امر موجب ضعف و سستى سپاهیان صاحب‏الزّنج و تقویت سپاه خلیفه گردید. موفق ‏عباسى، به فرمان برادرش خلیفه معتمد عباسی که براى پایان دادن غائله صاحب‏الزّنج عزم خویش را جزم کرده بود، چند سالى درگیر این ماجرا بود. وی سرانجام با تدابیرى کارآمد، صحنه را بر صاحب‏الزّنج تنگ کرد. او شهرهایى که در تصرف عاملان صاحب‏الزّنج بود، یکى پس از دیگرى تصرف کرد و آنان را وادار به عقب‏نشینى به مختاره نمود. هم چنین شهر بصره را با تلفات و خسارات فراوان به دست آورد و صاحب‏الزّنج و سپاهیانش را در مختاره، در محاصره خویش قرارداد. وى پس از مدت‏ها محاصره شهر مختاره، بر این شهر هجوم آورد و سد مدافعان را شکست و وارد این شهر نظامى گردید. در داخل و خارج شهر مختاره به نبرد با سپاهیان صاحب‏الزّنج پرداخت و تعداد زیادى از آنان را از پاى درآورد. در 27 محرم سال 270، جنگ طرفین شدت گرفت ولى سپاهیان صاحب‏الزّنج، هرچه مى‏گذشت ناتوان‏تر مى‏شدند و در نتیجه متحمل شکست سنگین و سخت شدند و شهر مختاره به تصرف موفق درآمد. علاوه بر کشته شدن تعداد بى‏شمار و فرار گروهى فراوان، تعداد پنجاه‏هزار تن از سپاهیان صاحب‏الزّنج به اسارت نیروهاى موفق درآمدند. به هر تقدیر، صاحب‏الزّنج پس از چهارده سال و چهارده ماه، تاخت و تاز و حکومت کردن بر بخشى از جنوب‏غربى ایران و جنوب‏شرقى عراق، در اول صفر سال 270 قمرى به دست سپاهیان موفق عباسى کشته‏شد و با کشته‏شدن وى، پرونده این شورش بزرگ نیز بسته گردید.(4) اما درباره انتساب صاحب‏الزّنج به اهل‏بیت)ع( و علوى دانستن وى که در برخى از کتب تاریخى )به ویژه در منابع اهل سنّت( آمده‏است، تردیدى در باطل بودن این‏گونه ادعاها نیست. چون قیام زنگیان در عصر امام یازدهم حضرت امام حسن‏عسگرى)ع( به وقوع پیوست و آن حضرت که امام شیعیان و بزرگ علویان بود، هنگامى که شنید برخى از مردم وى را علوى مى‏دانند، به صراحت بیان کرد که وى از اهل‏بیت)ع( نیست. از محمد بن‏ صالح ‏خثعمى روایت شده‏است: تصمیم گرفته بودم از امام عسگرى)ع( چند چیزى را بپرسم و پاسخ شرعى آن‏ها را به دست آورم. پرسش‏هایم را نوشتم و نامه را براى امام)ع( فرستادم ولیکن با این که در نظر داشتم درباره صاحب‏الزّنج هم به پرسم، غفلت کرده و این موضوع از یادم رفته بود. ولى هنگامى که امام)ع( پاسخ نامه‏ام را داد و نامه را گشودم و پاسخ‏هایم را گرفتم، با شگفتى مشاهده کردم که امام)ع( نوشت: و صاحب‏الزّنج لیس منّا اهل‏البیت(ع). (2) علامه مجلسى درباره صاحب‏الزّنج مى‏نویسد: و کان منفیاً عنهم)ع( نسباً و مذهباً و عملاً. یعنى: صاحب‏الزّنج از جهت نسب، مذهب و کردار، هیچ گونه رابطه‏اى با اهل‏بیت)ع( نداشت و امام)ع( وى را به طور کلى، نفى کرده بود.(3) 1. نک: تاریخ ابن‏خلدون، ج2، از صفحه 467 تا 510 و تاریخ ‏الخلفاء (سیوطی)، ج1، ص 363 2. بحارالانوار (علامه مجلسی)، ج66، ص 197 3. همان