وقوع جنگ صفین - سال 37 هجرى قمرى

امام على بن ابى طالب(ع) پس از نایل شدن به خلافت اسلامى، براى سامان بخشى به نارسایى هاى حکومت و برگرداندن سیره و سنت پیامبر(ص) اقدامات ارزنده اى به انجام رسانید. مهمترین اقدامات تاثیرگذار آن حضرت عبارت بود از عزل حاکمان و عاملان نالایق و ستمگر و جانشینى فرمانداران شایسته و خداجوى، که خدمت به مردم را سرلوحه کار خویش قرار داده و از ظلم و تعدى به مردم پرهیز داشته باشند. در این راستا، تصمیم به عزل معاویه بن ابى سفیان از حکومت شام و نصب حاکمى دیگر در جایگاه وى گرفت .ولى معاویه به این تصمیم حضرت(ع) ترتیب اثرى نداد و شیوه سرکشى و یاغى گرى در پیش گرفت . امام على(ع) براى وى نامه هایى ارسال نمود و او را به فرمان برى از خلیفه منتخب مردم فراخواند، ولى معاویه با پاسخ هاى زننده و تهدیدآمیز زمینه جنگ و جدال را فراهم ساخت و براى هجوم به سرزمین عراق به بهانه واهى خون خواهى عثمان مقتول آماده گردید. حضرت على(ع) براى مشارکت عمومى مردم در امر حکومت و حل تنگناهاى پدید آمده، نامه‏هایى به فرمانداران خود در شهرهاى مختلف و سران قبایل و بزرگان عرب ارسال نمود و همگان را ترغیب به شرکت در این امر عظیم کرد. معاویة بن ‏ابى ‏سفیان نیز در شام سپاه بزرگى را به حرکت درآورد و آنان را به سوى عراق گسیل داشت. پیش‏تاز سپاه امام على)ع(، مالک ‏اشتر نخعى بود که با چهارهزار مرد جنگى به سوى شام اعزام شد. و پیش‏تاز سپاه معاویه، سفیان ‏بن ‏عمرو، معروف به ابوالأعور سلمى بود که پیش از ورود مالک ‏اشتر، وارد سرزمین صفین شد و راه‏هاى هموار برداشت آب از رود فرات را به تصرف خویش درآورد و از برداشت آب، از سوى سپاهیان مالک‏ اشتر، جلوگیرى به عمل آورد. مالک ‏اشتر و سپاهیان او، با این که بسیار خسته و تشنه بودند، بنابر سفارش امیرمؤمنان)ع(، بردبارى پیشه کرده و از اقدام به نبرد خوددارى نمودند. ولى ابوالأعور و سپاهیان شام، بردبارى مالک ‏اشتر را حمل بر ترس و رعب آنان نموده و بر آنان حمله‏ور شدند. مالک ‏اشتر که حجت را تمام شده یافته بود، دستور مبارزه و دفاع را صادر کرد و براى نخستین بار، دو سپاه در برابر یک دیگر قرار گرفتند. ولى دلیرى مالک ‏اشتر و هدف‏دار بودن مبارزات سپاهیان او، صحنه را بر ابوالاعور و شامیان تنگ کرد و در نتیجه، نه تنها تهاجم بى‏حاصل آنان را دفع کرد، بلکه آنان را از اطراف رود فرات نیز به عقب راندند و خود بر آب فرات تسلط کامل یافتند. در این نبرد تعداد زیادى از شامیان کشته و زخمى شدند و بازماندگان شکست خورده، از آب فرات محروم شدند. یکى از قهرمانان شامى به نام عبدالله‏ بن‏ منذر تنوخى به دست یک نوجوان رزمنده از سپاه مالک ‏اشتر به نام ظبیان ‏بن ‏عماره ‏تمیمى کشته شد و رسوایى بزرگى براى شامیان به بارآورد.(4) سپاهیان شامى براى جبران شکست فضاحت بار خویش، بارها اقدام به حمله و تهاجم نمودند ولى با هوشیارى و مدیریت رزمى مالک‏اشتر و دیگر فرماندهان حضرت على)ع(، کارى از پیش نبرده و برعکس، متحمل شکست دیگر شدند. پس از ورود طلایه‏داران دو سپاه به صفین، حضرت على)ع( نیز در رأس سپاهى به استعداد یکصدهزار نفر، در 22 محرم سال 37 قمرى وارد صفین شد و به مالک‏اشتر پیوست. هم چنین در همین ماه، معاویة بن‏ ابى‏ سفیان وارد صفین شد و به سپاه شکست خورده ابوالاعور سلمى ملحق گردید و عملاً دو سپاه بزرگ در کنار یک دیگر قرارگرفتند.(2) حضرت على)ع( پس از تصرف رود فرات از سوى سپاهیان رزمنده‏اش، دستور داد که برداشت آب، براى دو سپاه آزاد باشد و کسى حق منع از دیگران را نداشته باشد. دو سپاه در ماه محرم، به حرمت این ماه از جنگ و نبرد خوددارى کرده و چشم امید به صلح و سازش دوختند. امیرمؤمنان)ع( با ارسال نمایندگانى چند به نزد معاویه، تلاش زیادى به عمل آورد که رویارویى دو سپاه، بدون خون‏ریزى به پایان رسد. ولى معاویة بن ‏ابى‏ سفیان که از تعداد لشکریان خود مغرور بود، به تمام درخواست‏هاى حضرت على)ع( پاسخ منفى داد و بر مجازات قاتلان عثمان مقتول، پافشارى نمود و زمینه نبرد خونین را فراهم کرد. سرانجام پس از پایان ماه محرم و حلول ماه صفر، سپاهیان عراق و سپاهیان شام در دسته‏هاى چند منظم شده و به صف آرایى پرداختند. از آن روز نبرد بى‏امان آغاز گردید و هر روز دسته‏هایى از طرفین به مبارزه برخاسته و یک دیگر را آماج تیر و تیغ قرارمى‏دادند.(3) مالک ‏اشتر نخعى که از مشاوران و یاران نزدیک حضرت على)ع( بود، در بسیارى از این عملیات‏ها شرکت مى‏کرد و با فتح و ظفر برمى‏گشت. در اکثر درگیرى‏ها، پیروزى با سپاهیان امام على)ع( بود. افرادى چون مالک‏ اشتر نخعى، عمار بن ‏یاسر، امام حسن مجتبى)ع(، امام حسین)ع(، محمد حنفیه، عبدالله‏ بن ‏عباس، هاشم ‏بن ‏عتبه و بسیارى دیگر از سپاهیان امام على)ع( در این درگیرى‏ها، دلاورى‏هاى فراموش نشدنى از خود بر جاى گذاشتند و سپاهیان دشمن را به شکست و عقب نشینى وادار کردند. خود امام على)ع( نیز در بسیارى از عملیات‏هاى فردى و گروهى شرکت نمود و دلاورى‏هاى آن حضرت، مایه دلگرمى سایر سپاهیان اسلام مى‏گردید.در این نبرد تعدادى از یاران نزدیک حضرت على)ع( مانند: عمار بن ‏یاسر، هاشم ‏بن ‏عتبة )معروف به هاشم مرقال(، اویس ‏بن ‏قرنى، صفوان و سعد از پسران حذیفة الیمان، عبدالله‏ بن‏حارث )برادر مالک‏اشتر(، خزیمة بن ‏ثابت )معروف به ذوالشهادتین(، و عبدالله‏ بن‏ کعب به شهادت رسیدند. هم چنین از سرداران معاویه، افرادى چون: ذوالکلاع حمیرى، عبیدالله‏ بن ‏عمر بن ‏خطاب، کریب ‏بن‏ صباح، عبدالله‏ بن ‏ذى ‏الکلاع، حوشب‏ ذا ظلیم، عوف ‏بن ‏مجزئه ‏کوفى، عروة بن ‏داودد مشقى کشته شدند. مهم‏ترین عملیات این جنگ بزرگ، واقعه " لیلةالهریر" بود. در این واقعه که سپاهیان امام على)ع( پس از نماز عشا، اقدام به حمله سراسرى نمودند، ضربه مهلکى بر سپاهیان شام وارد آمد. این عملیات تا شب بعد ادامه یافت و از طرفین تعداد زیادى کشته و زخمى گردیدند. بنا به روایت نصر بن ‏مزاحم، در حدود هفتاد هزار تن از طرفین کشته شدند که بیشتر آنان از لشکریان معاویه بودند.(4) اما معاویه، با اشاره و دسیسه عمرو بن ‏عاص، پانصد جلد قرآن مجید را بالاى نیزه کرد و در میان دو سپاه به اهتزاز در آورد و همگان را به حکمیت قرآن فراخواند. امام على)ع( و یاران نزدیک او، چون مالک ‏اشتر، عبدالله‏ بن ‏عباس، عدى ‏بن ‏حاتم و بسیارى از فرماندهان جنگى، دست معاویه را خوانده و اقدام وى را چیزى جز یک نیرنگ جنگى نمى‏دیدند. به همین جهت، دستور ادامه عملیات را صادر نمودند. ولى برخى از فرماندهان و سپاهیان امام على)ع(، مانند اشعث‏ بن ‏قیس، مِسعر بن ‏فدکى و زید بن ‏حصین، فریب نیرنگ‏هاى معاویه و عمرو بن ‏عاص را خورده و بر پایان یافتن عملیات، اصرار نمودند. آنان چون حضرت على)ع( را مصمم به ادامه عملیات مى‏دیدند، وى را تهدید به جنگ داخلى و قتل آن حضرت کردند. امیرمؤمنان)ع( براى جلوگیرى از جنگ داخلى، به فرماندهان و سایر رزمندگان دستور عقب‏نشینى داد. سپاهیان عراق به فرمان آتش‏بس امیرمومنان)ع( گردن نهاده و با ناباورى تمام، به پادگان برگشتند. مالک ‏اشتر که خود را پیروز میدان مى‏دید و تا فتح خیمه‏گاه معاویه، چندگامى فاصله نداشت، ناچار شد به خاطر نفاق و دودستگى گروهى از سپاهیان امام على(ع) و به دستور آن حضرت به خیمه‏گاه برگردد. وى از این بابت بسیار ناراحت و خشمگین بود و بر آنان فریاد زد و آنان را به خاطر نیرنگ و خیانت و بى‏وفایى سرزنش و ملامت کرد. معاویه و عمرو بن ‏عاص که با این نیرنگ، از هلاکت رهایى یافته بودند، با ارسال نامه‏هایى چند براى امام على)ع( از وى خواستند که براى پایان جنگ از قرآن مدد گیرند و آن را حَکَم و داور خویش قرار دهند. حضرت على)ع( که نیرنگ آنان را مى‏دانست و آنها را اساساً پیرو قرآن نمى‏دید، چندان به پیام‏هایشان اهمیتى نمى‏داد ولى ناچار شد با اصرار برخى فرماندهان فریب خورده و قاریان سپاه خویش پیشنهاد آنان را بپذیرد. اشعث ‏بن ‏قیس که در ظاهر از فرماندهان حضرت على)ع( ولى در باطن نسبت به آن حضرت دلِ خوشى نداشت و تمایل به معاویه و حکومت‏هاى اشرافى داشت، خود پیش‏قدم شد و از حضرت على)ع( درخواست کرد که به نمایندگى از آن حضرت با معاویه سخن گوید. امیرمؤمنان)ع(، به وى اجازه دیدار با معاویه داد. وى به لشکرگاه شامیان رفت و پس از گفت‏وگو با معاویه، تصمیم گرفتند یک تن از سوى سپاه شام و یک تن از سوى سپاه عراق به عنوان حَکَم و داور انتخاب شده و با بررسى آیات قرآن، حق را از ناحق تشخیص داده و خلیفه شایسته را معرفى نمایند. از سوى شامیان، عمرو بن ‏عاص که مبتکر اصلى عملیات‏هاى شامیان و نیرنگ‏هاى جنگى آنان بود، انتخاب شد و از سوى حضرت على)ع(، مالک ‏اشتر معرفى گردید. ولى منافقان داخلى اعتراض کرده و مالک‏ اشتر را جنگ‏طلب خوانده و راضى به انتخاب وى نشدند. آنان بر انتخاب ابوموسى‏ اشعرى که در کوفه عزلت گزیده و از کمک به طرفین جنگ امتناع ورزیده بود، اصرار کردند. ولى امام على)ع(، وى را شایسته این امر مهم ندانست و عبدالله‏ بن‏ عباس را معرفى کرد. اشعث ‏بن ‏قیس و سایر طرفداران حکمیت، اصرار بر انتخاب ابوموسى نموده و حضرت على(ع) را با اکراه، وادار به پذیرش او کردند. بدین ترتیب با نوشتن قراردادنامه حکمیت و تعهد طرفین بر اجراى آن، در روز چهارشنبه 17 صفر سال 37 قمرى آتش‏بس برقرار گردید و از آن پس به تدریج نیروهاى دو طرف، به سوى شهرهاى خویش بازگشت نمودند.(5) حضرت على)ع( تمامى اسیران شامى، غیر از آنانى که مرتکب قتل سپاه او شده بودند، آزاد کرد و معاویه نیز ناچار شد اسیران عراقى را آزاد گرداند.(6) ابوموسى‏ اشعرى و عمرو بن ‏عاص، مدتى در دومة الجندل (شهرى در میان عراق و شام) به گفت‏وگو نشسته و جوانب قضایا را بررسى کردند. سرانجام با پیشنهاد عمرو بن ‏عاص، تصمیم گرفتند که در مجمع عمومى مسلمانان، هم حضرت على)ع( و هم معاویة بن ‏ابى‏ سفیان را از خلافت برکنار کرده و انتخاب خلیفه را بر عهده شوراى مسلمین بگذارند تا آنان هرکسى را برگزیدند، خلافت اسلامى را بر عهده گیرد. روز موعود فرارسید و ابوموسى و عمرو بن ‏عاص با دلهره و وسواس ویژه، وظیفه مهمى را بر گردن گرفته و آن را مى‏بایست در جمع مسلمانان بیان کنند و زمینه انتخاب خلیفه منتخب را فراهم کنند. ولى عمرو بن ‏عاص با نیرنگ تمام، ابوموسى را به اظهار نظر وادار کرد و او را پیش از خود، به منبر فرستاد. ابوموسى که از جانب عمرو بن ‏عاص، اطمینان داشت، پس از بیان مقدمه، گفت: ما بعد از بررسى جوانب مختلف، به این نتیجه رسیدیم که هر دو خلیفه را عزل و انتخاب خلیفه بعدى را بر عهده شوراى مسلمانان بگذاریم. به این جهت، من از سوى سپاهیان عراق، على‏ بن ‏ابى‏ طالب)ع( را از خلافت مسلمانان عزل مى‏نمایم! از منبر به زیر آمد و نوبت به عمرو بن ‏عاص رسید. او نیز پس از مقدمه‏اى گفت: حال که ابوموسى، على)ع( را از خلافت عزل کرد، من معاویة بن ‏ابى ‏سفیان را به خلافت مسلمانان برمى‏گزینم و همگان را به بیعت وى فرامى‏خوانم! ابوموسى که انتظار چنین خیانتى را از عمرو بن ‏عاص نداشت، بر او برآشفت و میان آنان مشاجره لفظى بالا گرفت. شیعیان و هواداران امام على)ع( اعتراض کرده و این تصمیم را باطل، اعلام کردند و ابوموسى را خائن به دین و امت دانستند و او را از خود طردکردند. شامیان با خوشحالى به شام برگشته و به جشن و سرور پرداختند و سرانجام نبرد بزرگ صفین، بدون این که طرف پیروزى در میدان داشته باشد و نتیجه قطعى به دست آورده باشد، با نیرنگ عمرو بن ‏عاص و خیانت افرادى چون اشعث ‏بن ‏قیس و ابوموسى‏ اشعرى به پایان رسید.(7) 1- وقعة صفّین (نصر بن مزاحم) ، ص 3 2- بحارالانوار (علامه مجلسی) ، ج32، ص 430 و شرح نهج‏البلاغه (ابن ‏ابى‏ الحدید)، ج3، ص 215 3- وقعة صفّین، ص 206 و 213 4- همان، ص 475 5- همان، ص 507 6- همان، ص 518 7- نک: وقعة صّفین؛ أنساب‏الأشراب (بلاذری) و کشف‏ الغمه (علی بن عیسی اربلی) ، ج 1، ص 334