مکتبهاى اخلاقى در علم اخلاق مکاتب فراوانى است که بسیارى از آنها انحرافى است و به ضد اخلاق منتهى مى شود، و شناخت آنها در پرتو هدایتهاى قرآنى کار مشکلى نیست; قرآن مى گوید:

 وان هذا صراطى مستقیما فاتبعوه ولاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله ذالکم وصاکم به لعلکم تتقون (سوره انعام، آیه 153) . آیه فوق که بعد از ذکر بخش مهمى از عقائد و برنامه هاى عملى و اخلاقى اسلام در سوره انعام آمده، و مشتمل بر فرمانهاى دهگانه اسلامى است، مى گوید:

 به آنها بگو این راه مستقیم من است، از آن پیروى کنید و از راههاى مختلف (و انحرافى) پیروى مکنید که شما را از راه حق دور مى سازد; این چیزى است که خداوند شما را به آن سفارش فرموده تا پرهیزگار شوید! مکتبهاى اخلاقى همانند سایر روشهاى فردى و اجتماعى از جهان بینى و دیدگاههاى کلى درباره جهان آفرینش سرچشمه مى گیرد و این دو، یک واحد کاملا به هم پیوسته و منسجم است. آنها که جهان بینى را از ایدئولوژى (و هستها را از بایدها) جدا مى سازند و مى گویند رابطه اى بین این دونیست زیرا جهان بینى و هستها از دلائل منطقى و تجربى سرچشمه مى گیرد در حالى که بایدها و نبایدها یک سلسله فرمانها و دستورها است، از یک نکته مهم غفلت کرده اند، و آن این که: فرمانها و بایدها هنگامى حکیمانه است که رابطه اى باهستها داشته باشد، وگرنه امور اعتبارى بى محتوا و غیرقابل قبولى خواهد بود. در اینجا مثالهاى روشنى داریم که این مطلب را کاملا باز مى کند: هنگامى که اسلام مى گوید: شراب نخورید! و یا قوانین بین المللى مى گوید: مواد مخدر ممنوع است! اینها فرمانهاى الهى یا مردمى است که بى شک از یک سلسله هستها سرچشمه گرفته; زیرا، واقعیت عینى چنین است که شراب و مواد مخدر تاثیر بسیار مخربى در روح و جسم انسان دارد به گونه اى که هیچ بخشى از آن، از شر این مواد ویرانگر در امان نیست; این واقعیت، سبب آن باید یا نباید مى شود.

 این که مى گوئیم احکام الهى از مصالح و مفاسد سرچشمه مى گیرد، درست اشاره به همین رابطه است، و این که مى گوئیم کلما حکم به العقل حکم به الشرع; هر کارى را عقل حکم به خوبى یا بدى آن کند، شرع نیز مطابق آن فرمان مى دهد! نیز اشاره به وجود رابطه تنگاتنگ میان واقعیتها و احکام (بایدها و نبایدها) مى باشد. و این که در مجالس قانون گذارى در جوامع بشرى مى نشینند و پیامدهاى فردى و اجتماعى هر پدیده اى را بررسى و بر اساس آن قانون وضع مى کنند نیز دقیقا در همین راستا است. کوتاه سخن این که، محال است یک حکم حکیمانه بى ارتباط با واقعیتهاى موجود در زندگى بشر باشد; در غیر این صورت، حکم و قانون نیست بلکه گزافه گوئى و خرافه و قلدرى است; و چون واقعیت یکى بیش نیست طبیعتا راه مستقیم و محکم و قانون صحیح هم بیش از یکى نمى تواند باشد و این مساله سبب مى شود که ما تمام تلاش و کوشش خود را براى پیدا کردن واقعیتها و احکام و قوانین نشات گرفته از آن به کار گیریم. از آنچه در بالا گفته شد رابطه دیدگاههاى کلى در مجموعه هستى و آفرینش انسان، با مسائل اخلاقى روشن مى شود و منشا پیدایش مکتبهاى مختلف اخلاقى نیز همین است. اکنون با توجه به مطالب فوق به سراغ مکاتب اخلاقى مى رویم:

 1- اخلاق در مکتب خداپرستان از این دیدگاه، آفریننده همه آثار خداست. ما از سوى او هستیم و به سوى او باز مى گردیم و هدف آفرینش تکامل انسان در جنبه هاى معنوى است و پیشرفتهاى مادى تا آنجا که راه را براى وصول به تکامل معنوى هموار مى سازد نیز هدف معنوى محسوب مى شود. تکامل معنوى را مى شود بدینسان معنى کرد: قرب به خداوند و پیمودن راهى که انسان را به صفات کمال او نزدیک مى سازد. بنابراین معیار، اخلاق از این دیدگاه تمام صفات افعالى است که انسان را براى پیمودن این راه آماده مى سازد و نظام ارزش گذارى در این مکتب نیز بر محور ارزشهاى والاى انسانى و کمال معنوى و قرب به خداست.

2- اخلاق مادیگرى مى دانیم مادیها شعبى دارند که یک شعبه معروف آن مادیگرى کمونیستى است. از دیدگاه این مکتب که همه چیز را از دریچه ماده مى نگرد و به خدا و مسائل معنوى، ایمان ندارد، و اصالت را براى اقتصاد قائل است و براى تاریخ نیز ماهیت مادى و اقتصادى قائل مى باشد، هر چیز که جامعه را به سوى اقتصاد کمونیستى سوق دهد اخلاق است، و یا به تعبیر خودشان آنچه انقلاب کمونیسم را تسریع کند، اخلاق محسوب مى شود.

منبع : کتاب اخلاق در قرآن فصل سوم : مکتبهاى اخلاقى (آیت ا.. ناصر مکارم شیرازی)