راه‏هاى درمان مفاسد اخلاقى به صورت اصولى تقریبا همه جا یکى است که به طور کلى در دو راه علمى و عملى خلاصه مى‏شود.

الف-راه علمى

منظور از راه علمى،این است که انسان در آثار و پیامدهاى شهوت پرستى بیندیشد وببیند که چگونه تسلیم شدن در برابر شهوات،انسان را به ذلت،بدبختى،اسارت،تضعیف‏شخصیت اجتماعى و دورى از خدا مى‏کشاند که زندگى خفت‏بار افرادى که آلوده‏شهوت شده‏اند،بیانگر این واقعیت است.

بنابراین تامل در امور مذکور و اندیشه پیرامون شرح حال‏«اولیاء الله‏»و پیروان‏راستین آنها که بر اثر مبارزه با شهوات به مقامات بالا در دنیا و نزد خدا رسیده‏اند،انسان‏را از شهوت پرستى باز خواهد داشت.

علاوه بر این که تحکیم پایه‏هاى عقل و ایمان،انسان را قادر به کنترل شهوات‏مى‏کند،در این رابطه امیر مؤمنان على علیه السلام مى‏فرمایند:«من کمل عقله استهان بالشهوات،کسى که عقلش کامل شود،شهوت‏ها را کوچک و بى‏ارزش مى‏شمرد.» ⁽⁵²⁾

در جاى دیگر نیز مى‏فرمایند:«من غلب شهوته ظهر عقله،کسى که بر شهوات خودغالب شود، عقل و خرد او ظاهر مى‏گردد» ⁽⁵³⁾

همچنین فرموده‏اند:«کلما قویت الحکمة ضعفت الشهوة،هر قدر حکمت و دانش‏انسان قویت‏شود،شهوات و تمایلات سرکش او ضعیف مى‏گردد.» ⁽⁵⁴⁾

آن حضرت در پیام پر معناى دیگرى نیز مى‏فرمایند:«اذکر مع کل لذة زوالها و مع‏کل نعمة انتقالها و مع کل بلیة کشفها،فان ذلک ابقى للنعمة،و انفى للشهوة،و اذهب‏للبطر،و اقرب الى الفرج و اجدر بکشف الغمة و درک المامول،هرگاه در لذت(حرامى)

باشى،به یاد بیاور که روزى زایل مى‏شود،و اگر در هر نعمتى هستى،به خاطر داشته باش که‏روزى سلب خواهد شد.در بلاها نیز انتظار بر طرف شدن آن را داشته باش،زیرا این‏یادآوریها،نعمت را پایدارتر مى‏کند و شهوات را دور مى‏سازد و مستى و غرور نعمت را زایل‏مى‏کند و به فرج و گشایش امور نزدیکتر و در از میان رفتن اندوه و رسیدن به مقصود، نزدیکتر و شایسته است.» ⁽⁵⁵⁾

به این ترتیب اندیشه در پیامدها،اثر عمیقى در بازدارندگى از آلودگى به شهوت‏هادارد،تمام تلاش رهبران الهى نیز این بوده است تا عواقب شوم گرفتارى در چنگال‏شهوات را به انسان‏ها گوشزد نموده و آنها را از کام شهوات نجات دهند.

این حدیث از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله،بیانگر این معنى است:«خمس ان ادرکتموهن فتعوذوابالله منهن:لم تظهر الفاحشة فى قوم قط حتى یعلنوها،الا ظهر فیهم الطاعون و الاوجاع‏التى لم تکن فى اسلافهم الذین مضوا و لم ینقصوا المکیال و المیزان الا اخذوا بالسنین‏و شدة المؤنة و جور السلطان،و لم یمنعوا الزکاة الا منعوا المطر من السماء،و لو لاالبهائم لم یمطروا و لم ینقضوا عهد الله و عهد رسوله الا سلط الله علیهم عدوهم واخذوا بعض ما فى ایدیهم،و لم یحکموا بغیر ما انزل الله الا جعل الله عز و جل باسهم‏بینهم،پنج چیز است که اگر با آنها روبرو شدید،از آنها به خدا پناه ببرید،اعمال زشت و آشکاردر هیچ قومى ظاهر نمى‏شود،مگر این که گرفتار طاعون و بیمارى‏هایى مى‏شوند که در میان‏پیشینیان آنها نبوده است و هیچ قومى کم فروشى نمى‏کنند مگر این که گرفتار قحطى وسختى زندگى و ظلم حاکمان مى‏شوند و هیچ قومى منع زکات نکردند مگر این که،از باران‏رحمت الهى محروم شدند و اگر به خاطر حیوانات نبود،بارانى به آنها نازل نمى‏شد و هیچ‏جمعیتى،پیمان خدا و رسولش را نمى‏شکستند،مگر این که خداوند دشمنانشان را بر آنهامسلط کرد و قسمتى از آنچه را که آنها داشتند،از آنان گرفتند و هیچ گروهى به غیر احکام‏الهى حکم نکردند،مگر این که خداوند اختلاف در میان آنها افکند و با هم درگیر شدند.» ⁽⁵⁶⁾

بى‏شک،تامل و تدبر در این پیامدها،تاثیر مستمر و یا موقت در بازداشتن اعمال غیراخلاقى دارد.

ب-راه عملى

از نظر عملى راه‏هاى مختلفى براى درمان‏«شهوت پرستى‏»وجود دارد از جمله:

1-یکى از بهترین راه‏هاى عملى براى نجات از گرداب شهوت،اشباع صحیح امیال‏و خواست‏هاى جنسى است،زیرا اگر خواست‏ها و امیالى که در درون انسان وجوددارند از راه‏هاى صحیح،اشباع گردند،دیگر زیانبار و مخرب نخواهند بود،به تعبیردیگر،این خواست‏ها را نمى‏توان و نباید سرکوب کرد،بلکه باید از آنها در کانال‏هاى‏صحیح و سازنده استفاده کرد، در غیر این صورت ممکن است تبدیل به سیلاب‏ویرانگرى شود که حرث و نسل انسان را با خود خواهد برد.

به همین دلیل،اسلام نه تنها تفریحات سالم و بهره‏گیرى معتدل از خواست‏هاى‏درونى را مجاز شمرده،بلکه نسبت‏به آن تشویق نیز نموده است.خطبه معروفى که ازامام جواد علیه السلام در مورد عقد همسرش نقل شده است،شاهد گویاى این مدعاست.آن‏حضرت در این خطبه مى‏فرمایند:«اما بعد فقد کان من فضل الله على الانام ان اغناهم‏بالحلال عن الحرام، یکى از نعمت‏هاى الهى بر بندگان این است که آنها را به وسیله حلال‏از حرام بى‏نیاز ساخته است.» ⁽⁵⁷⁾

این حدیث معروف نیز بر همین نکته اشاره دارد:«للمؤمن ثلاث ساعات،فساعة‏یناجى فیها ربه، و ساعة یرم معاشه،و ساعة یخلى بین نفسه و بین لذتها فیما یحل ویجمل،انسان با ایمان ساعات زندگیش را به سه بخش تقسیم مى‏کند،قسمتى را صرف‏مناجات با پروردگارش مى‏کند و قسمت دیگر را در راه اصلاح معاش و بندگیش به کار مى‏گیردو قسمت‏سوم را به بهره‏گیرى از لذت‏هاى حلال و دلپسند اختصاص مى‏دهد.» ⁽⁵⁸⁾

2-یکى دیگر از راه‏هاى نجات از شهوت پرستى،برنامه‏ریزى دقیق براى برنامه‏هاى‏زندگى است،زیرا،هرگاه انسان،براى تمام اوقات خود برنامه داشته باشد(هر چند برنامه‏او در پاره‏اى از موارد جنبه تفریحى و ورزشى داشته باشد)،دیگر مجالى براى کشیده‏شدن به آلودگى‏هاى شهوانى باقى نمى‏ماند.

3-برچیدن عوامل آلودگى نیز یکى از راه‏هاى درمان و یا پیشگیرى است،زیراامکان آلودگى به شهوات در محیطهاى آلوده فراوان است،یعنى،اگر محیط،آلوده‏شهوت شود و اسباب آن در دسترس همه قرار گیرد و آزادى نسبى نیز وجود داشته‏باشد،نجات از آلودگى،مخصوصا براى قشر جوان یا کسانى که در سطح پایینى از«معرفت‏»دینى قرار دارند،بسیار دشوار خواهد شد.

4-احیاى شخصیت معنوى و انسانى افراد جامعه نیز،از راه‏هاى مهم درمان یاپیشگیرى از آلودگى‏هاى شهوانى است،زیرا انسان،هنگامى که از ارزش وجود وشخصیت‏خود،آگاه شود و دریابد که او عصاره جهان آفرینش و گل سر سبد جهان‏خلقت و خلیفه خدا در روى زمین است،به این سادگى خود را به شهوات نمى‏فروشد.

امیر مؤمنان على علیه السلام در این رابطه مى‏فرمایند:«من کرمت علیه نفسه هانت علیه‏شهوته،کسى که به ارزش وجود خویش پى‏برد،شهوات در برابر او بى‏ارزش مى‏شوند» ⁽⁵⁹⁾ ودر حدیث دیگرى از آن حضرت علیه السلام آمده است:«من عرف شرف معناه صائه عن دنائة‏شهوته...،کسى که شرافت ذاتى خود را بشناسد،او را از پستى شهوت مصون مى‏دارد!...» ⁽⁶⁰⁾

آخرین نکته‏اى که ذکر آن لازم به نظر مى‏رسد،این است که نه تنها در مساله مبارزه‏با شهوات، بلکه در تمام موارد مبارزه با مفاسد اخلاقى،باید به مساله مبارزه عملى‏اهمیت داد،به این معنى که هر قدر انسان با خلق و خوى بد به مبارزه برخیزد و در جهت‏مخالف آن حرکت کند، آن خلق و خوها کم رنگ و ضعیف مى‏شود و این مبارزه ازصورت فعلى به صورت حالت و از صورت حالت‏به صورت عادت و از صورت عادت‏به صورت ملکه در مى‏آید و خلق و خوى ثانوى در جهت مقابل شکل مى‏گیرد،مثلا،اگر انسان بخیل بذل و بخشش را تکرار کند،آتش بخل به تدریج در درون او فروکش‏کرده و خاموش مى‏شود.

اگر شهوت پرستان نیز در برابر طغیان شهوات،مقاومت و ایستادگى نمایند،طغیان‏شهوت فرو نشسته و روح عفت جایگزین آن مى‏شود.

این نکته در سخن پرمعنایى از امیر مؤمنان على علیه السلام نقل شده است:«قاوم الشهوة‏بالقمع لها تظفر،در برابر شهوت و امیال نفسانى،به قصد قلع و قمع مقاومت کن تا پیروزشوى. ⁽⁶¹⁾ »

شکم پرستى و شهوت جنسى

بزرگان علم اخلاق همچون فیض کاشانى در«المحجة البیضاء»و محقق نراقى در«معراج السعادة‏»و مرحوم شبر در کتاب‏«الاخلاق‏»شکم پرستى و شهوت جنسى را به‏صورت مستقل، مورد بحث قرار داده‏اند.در واقع از روایات اسلامى و اشاراتى که درآیات قرآن مجید است، پیروى نموده و براى این دو بخش اهمیت ویژه‏اى قایل شده‏اند.

مرحوم فیض کاشانى در کتاب‏«المحجة البیضاء»مى‏گوید:«بزرگترین عوامل هلاکت‏انسان، شهوت شکم است،همان بود که آدم و حوا را از بهشتى که دار القرار بود به دنیا که دارنیاز و افتقار است فرستاد...،در حقیقت‏شکم سرچشمه شهوات و منشا دردها و آفات است،زیرا حتى شهوت جنسى نیز پیرو آن است و به دنبال این دو،شهوت در جمع آورى مال و مقام‏است که وسیله‏اى براى سفره‏هاى رنگین‏تر و زنان بیشتر محسوب مى‏شود و به دنبال آنها،تنازع در دسترسى به مال و مقام و کشمکش‏ها به وجود مى‏آید و آفت ریا و خودنمایى و تفاخرو تکاثر و خود برتر بینى از آن متولد مى‏گردد،سپس این امور عاملى براى حسد،کینه،عداوت‏و دشمنى مى‏شود و دارنده آن را به ارتکاب انواع ظلم‏ها و منکرات و فحشاء مى‏کشاند...،حال‏که چنین است،لازم است‏به شرح آفات آن پرداخته شود و طرق مبارزه با آن روشن گردد ⁽⁶²⁾ »

از این خطرناکتر آن است که انسان‏هاى شکم پرست و شهوت پرست،دین و ایمان‏خود را در راه آن از دست داده‏اند.در ذیل آیه: و آمنوا بما انزلت مصدقا لما معکم ولا تکونوا اول کافر به و لا تشتروا بآیاتى ثمنا قلیلا و ایاى فاتقون ⁽⁶³⁾ که خداوند در آن‏یهود را به خاطر فروختن آیات الهى به بهاى ناچیز،مذمت مى‏کند،آمده است:جمعى‏از علماى بزرگ یهود،به خاطر تشکیل مجالس میهمانى پر زرق و برقى از سوى‏یهودیان براى آنها،ایات الهى را تحریف کردند و عملا آنها را به بهاى ناچیزى‏فروختند(و پیامبرى را که تورات وعده ظهورش را داده بود و آنها سالها در انتظارش‏بودند،انکار کردند.)

در روایات اسلامى نیز بحث گسترده‏اى درباره خطرهاى این دو نوع از شهوت دیده‏مى‏شود که در ادامه به برخى موارد اشاره مى‏شود:

1-رسول خدا صلى الله علیه و اله مى‏فرمایند:«ثلاث اخافهن بعدى على امتى الضلالة بعد المعرفة‏و مضلات الفتن و شهوة البطن و الفرج،سه چیز است که از آنها بر امتم بعد از خودم‏مى‏ترسم،گمراهى بعد از آگاهى و آزمایشهاى گمراه کننده و شهوت شکم و شهوت جنسى.» ⁽⁶⁴⁾

منظور از گمراهى بعد از آگاهى،این است که انسان بر اثر وسوسه‏هاى منحرفان وایجاد شبهات گوناگون،راه راستى را که شناخته،رها کند و در راه انحراف در آید که این‏موضوع در هر زمان-مخصوصا در زمان ما-وجود داشته و دارد.

منظور از«مضلات فتن‏»امتحاناتى است که خداوند براى بندگانش پیش مى‏آورد که‏گاهى انسان‏ها به خاطر پیروى هواى نفس از عهده آن بر نمى‏آیند،و منظور از«شهوت بطن و فرج‏»شکم پرستى و افراط در شهوت جنسى است.

مفهوم حدیث نشان مى‏دهد،خطرى که از ناحیه این سه امر،مردم را تهدید مى‏کند،بسیار جدى است.

2- پیامبر اکرم صلى الله علیه و اله در جاى دیگر مى‏فرمایند:«اکثر ما تلج‏به امتى النار الا جوفان‏البطن و الفرج،بیشترین چیزى که سبب دوزخى شدن امت من مى‏شود،دو چیز میان تهى‏است،شکم و فرج‏» ⁽⁶⁵⁾

3- امام باقر علیه السلام نیز در این رابطه مى‏فرمایند:«اذا شبع البطن طغى،هنگامى که شکم‏سیر شود،طغیان مى‏کند.» ⁽⁶⁶⁾

4- آن حضرت در جاى دیگر مى‏فرمایند:«ما من شى‏ء ابغض الى الله عز و جل من‏بطن مملوء، هیچ چیزى نزد خداوند،منفورتر از شکم پر(و بیش از اندازه خوردن)نیست.» ⁽⁶⁷⁾

5- امیر مؤمنان على علیه السلام مى‏فرمایند:«لا یفسد التقوى الا بغلبة الشهوة،تقوا وپرهیزکارى را چیزى جز غلبه شهوت از بین نمى‏برد.» ⁽⁶⁸⁾

6- حدیث دیگرى از همان حضرت علیه السلام نقل شده است:«لا تجتمع الحکمة والشهوة، دانش و حکمت‏با شهوت پرستى جمع نمى‏شود» ⁽⁶⁹⁾ .

7- همان حضرت علیه السلام در جاى دیگر فرموده‏اند:«ما رفع امرءا کهمته و لا وضعه کشهوته،هیچ چیز مانند همت،انسان را بالا نمى‏برد و هیچ چیز مانند شهوت،انسان رابر زمین نمى‏زند.» ⁽⁷⁰⁾

52- شرح فارسى غرر،حدیث‏8226.

53- همان،حدیث‏7953.

54- همان،حدیث 7205.

55- میزان الحکمة،جلد 4،ص 3484،حدیث‏21507.

56- اصول کافى،جلد 2،ص‏373.

57- بحار الانوار،ج 50،ص‏76.

58- نهج البلاغه،کلمات قصار،جمله 390.

59- بحار الانوار،ج 78،ص 71.

60- غرر الحکم،شماره‏9069.

61- شرح فارسى غرر الحکم،ج 4،ص 514،ح‏6803.

62- المحجة البیضاء،ج 5،ص 145.

63- بقره/ 41.

64- اصول کافى،ج 2،ص‏79.

65- همان.

66- کافى،ج‏6،ص 270،حدیث 10.

67- ؟

68- شرح غرر الحکم،رقم‏10606.

69- غرر الحکم،رقم‏10573.

70- همان،ج 6،ص 114،رقم 9707.