از سخنانى است که امام علی(ع)فرموده است در این سخن از متابعت هوى‏و هوس و آرزوهاى طولانى بر حذر مى‏دارد»

اى مردم!ترسناک‏ترین چیزى که از آن بر شما خائفم دو چیز است:

پیروى از هوا و هوس.و آرزوهاى طولانى.

اما تبعیت از هوا و هوس انسان را از راه حق باز مى‏دارد و آرزوهاى طولانى آخرت رابدست فراموشى مى‏سپارد.

آگاه باشید دنیا بسرعت پشت کرده،و به قدرته مانده ظرفى که آب آن را ریخته‏باشند بیشتر از آن باقى نمانده است!

و به هوش باشید که آخرت رو به ما مى‏آید.

دنیا و آخرت هر کدام فرزندانى دارند بکوشید از فرزندان آخرت باشید نه از فرزندان‏دنیا،زیرا در روز رستاخیز هر فرزندى به مادر خویش ملحق مى‏گردد.

هم اکنون هنگام عمل است نه حساب،و فردا وقت‏حساب است نه عمل!

سید رضى میفرماید:

«حذاء»یعنى سریع،و بعضى آن را«جذاء»خوانده‏اند(که به معنى بى برکت وبى عاقبت است).

توضیح‏ها:

[1]سخنان فوق را مرحوم کلینى در کتاب‏«روضه کافى‏»آورده است‏و از جمله خطبه‏هائى است، که‏«نصر بن مزاحم‏»در کتاب‏«صفین‏»ذکر کرده،و قسمتهائى از آن در ضمن خطبه‏اى که به نام‏«بالغة‏»معروف است در کتاب‏«تذکرة السبط‏»آمده است.

(مستدرک و مدارک نهج البلاغه ص‏243)

[2]«اتباع الهوى‏»این جمله امام به حقیقت روشنى اشاره مى‏کند،چه اینکه هوا پرستى‏معمولا همچون پرده‏اى به روى عقل انسان کشیده مى‏شود و حقیقت را در نظراو دگرگون مى‏نماید، جز مقصود خود را نمى‏بیند و به غیر آن نمى‏اندیشد وبهمین جهت از حق باز مى‏ماند،و اما آرزوهاى دور و دراز آنچنان انسان رامشغول و سرگرم به خود مى‏کنند که هر چه غیر از آن است فراموش مى‏گردد.

امروز روز تمرین و آمادگى است!

اما بعد،دنیا روى بازگردانده و وداع خویش را اعلام داشته است،آخرت روى آورشده و طلایه آن آشکار گردیده است‏آگاه باشید!امروز،روز تمرین و آمادگى،و فردا روز مسابقه است،جائزه برندگان،بهشت،و سرانجام عقب ماندگان آتش خواهد بودآیا کسى یافت مى‏شود که‏پیش از فرا رسیدن مرگش از خطاهایش توبه کند؟و آیا انسانى پیدا مى‏شود که قبل از رسیدن‏آن روز،عمل نیکى براى خود انجام دهد؟

آگاه باشید!همه در دوران آرزوئى بسر مى‏برید که اجل و مرگ بدنبال دارد با این‏حال هر کس پیش از رسیدن اجلش،در همان دوران آرزوهایش به عمل پردازد،اعمالش‏به او منفعت مى‏بخشد و مرگش به او زیانى نمى‏رساند،و آن کس که در این ایام آرزو،پیش‏از فرا رسیدن اجل در عمل کوتاهى کند گرفتار خسران شده و فرا رسیدن اجل براى وى‏زیانبخش است.

همانطور که به هنگام ترس و ناراحتى براى خدا عمل مى‏کنید به هنگام آرامش‏نیز عمل نمائید.

آگاه باشید من هرگز چیزى مانند بهشت ندیدم که خواستارانش به خواب رفته باشند،و نه همانند آتش:که فراریان از آن،این چنین در خواب فرو رفته باشند.

خوب بدانید!آنها که از حق بهره‏مند نشوند،زیان باطل دامنشان را فرا خواهدگرفت،و آنکس که هدایت،راهنمایش نگردد گمراهى او را به هلاکت مى‏کشاند.

آگاه باشید!فرمان کوچ درباره شما صادر گردیده،و به زاد و توشه آخرت راهنمائى‏شده‏اید وحشتناکترین چیزى که بر شما مى‏ترسم هوا پرستى و آرزوهاى دور و دراز است‏از این دنیا زاد و توشه‏اى برگیرید که فردا خود را با آن حفظ کنید!سید رضى مى‏فرماید:

اگر سخنى باشد که مردم را بسوى زهد بکشاند و به عمل براى آخرت وادار سازدهمین سخن است که مى‏تواند علاقه انسان را از آرزوها قطع کند و جرقه‏ى بیدارى و تنفراز اعمال زشت را در قلب،برافروزد،و از شگفت‏آورترین جمله‏هاى مزبور،این جمله است:

«الاوان الیوم المضمار و غدا السباق و السبقة الجنة و الغایة النار»آگاه باشید امروز روز تمرین‏و آمادگى و فردا روز مسابقه است جائزه برندگان بهشت و سرانجام عقب ماندگى آتش‏خواهد بود زیرا با اینکه در این کلام الفاظ بلند و معانى گرانقدر و تمثیل صحیح،و تشبیه واقعى‏مى‏باشد سرى عجیب و معنائى لطیف در آن نهفته شده و آن جمله‏«و السبقة الجنة و الغایة النار»است،امام بین این دو لفظ‏«السبقة‏»و«الغایة‏»بخاطر اختلاف معنى جدائى افکنده، نگفته‏است‏«السبقة النار»چنانکه‏«السبقة الجنة‏»گفته،زیرا سبقت جستن در مورد امرى دوست‏داشتنى است،و این از صفات بهشت است و این معنى در آتش‏«که از آن بخدا پناه میبریم‏»وجود ندارد،امام جائز ندانسته که بگوید:

«السبقة النار»بلکه فرموده است الغایة النار،زیرا مفهوم غایت(پایان)مفهوم وسیعى است که در موضوعات مسرت بخش و غیر مسرت بخش به کار مى‏رود و در حقیقت‏مرادف‏«مصیر»و«مآل‏»است(که به معنى سرانجام مى‏آید)چنانکه خداوند مى‏فرماید:

«قل تمتعوا فان مصیرکم الى النار»:به کافران بگو بهره بگیرید که سرانجام شما بسوى‏آتش است.

در این خطبه دقت کنید که باطنى شگفت‏آور و عمقى زیاد دارد و چنین است اکثرسخنان امام(ع)و در بعضى نسخه‏هاى این خطبه چنین آمده است‏«و السبقة الجنة‏»(به ضم‏سین)که به جائزه‏اى گفته مى‏شود که به پیشتازان و برندگان مسابقه داده مى‏شود خواه وجه‏نقد باشد یا جنس دیگرى و معنى هر دو کلمه به هم نزدیک است.

توضیح‏ها:

[1]این خطبه را«جاحظ‏»در کتاب‏«البیان و التبیین‏»و«مسعودى‏»در کتاب‏«مروج الذهب‏»و«ابن فتیبه‏»در عیون الاخبار-با کمى اختلاف‏در بعضى جمله‏ها و صاحب کتاب‏«اعجاز القرآن‏»و«تحف العقول‏»و«ابن‏عبد ربه‏»در«عقد الفرید»آورده‏اند.

(مستدرک و مدارک نهج البلاغه صفحه 242)

[2]امام(ع)در این خطبه از زهد،و پارسائى در دنیا سخن گفته‏است.

ابن ابى الحدید در اینجا نکات جالبى آورده که ذکر پاره‏اى از آن به مورداست:

الف-«ابو حازم‏»مى‏گوید:

«بین من و زمامداران،تنها یکروز تفاوت است اما دیروز که نه آنها لذات‏آن را به یاد دارند و نه من تلخیهاى آن را،و فردا هر دو در خطر قرار داریم،تنها امروز است که آنها زمامدارند و من در این حال،آنهم معلوم نیست تا عصرچه شود؟»!

ب:مى‏گویند:

هنگامى که عبد الملک مروان در سختى قرار گرفته بود،لباسشوئى را دیدگفت دوست دارم من هم مانند او لباسشو بودم،روزانه کسب مى‏نمودم وزندگى آرامى داشتم:این سخن را به ابو حازم گذارش کردند،گفت‏«الحمد لله‏که زمامداران به هنگام مرگ دوست دارند همچون ما باشند و ما در موقع مرگ‏آرزوى مقام آنان را نداریم‏»!

ج:به شخص زاهدى گفته شد چگونه به تنهائى به سر مى‏برى؟

گفت:تنها نیستم با خدایم همنشینم.

«اذا شئت ان یناجینى قرات کتابه،و اذا شئت ان اناجیه صلیت‏»:

یعنى هر گاه بخواهم او با من سخن بگوید کتابش را مى‏خوانم و هر گاه‏خواستم با او حرف بزنم نماز مى‏خوانم.

د:مى‏گویند اسکندر وارد یکى از شهرهائى که گشوده بود،شد،ازاولاد زمامداران آنها که باقى بودند جویا شد،گفته شد مردى از آنها هست‏که در قبرستان سکونت گزیده،وى را احضار کرد.

گفت:چرا مجاور قبرستان شده‏اى؟

پاسخ داد:مى‏خواستم تفاوت و برترى استخوانهاى زمامداران اززیردستانشان را بیابم،اما همه را مساوى یافتم،اسکندر گفت:

مى‏خواهى تابع من گردى که شرافت و بزرگى پدرانت را برایت زنده کنم‏اما اگر همت داشته باشى؟!

در پاسخ اسکندر گفت:اتفاقا همتم بلند است.

پرسید چیست؟گفت آرزوى من این است که:زندگى که مرگ نداشته باشد،جوانى که پیرى در آن نباشد ثروتى که فقر دست‏به آن نیازد،و خوشحالى‏که رنج‏به دنبال نداشته باشد،نصیبم شود.

اسکندر گفت:اینها نزد من پیدا نمى‏شود.

مرد گفت:پس مرا به حال خود واگذار تا از آنکس که دارد بخواهم.

ه:«منصور دوانیقى‏»از«عمرو بن عبید»در خواست کرد که او را اندرزکند عمرو گفت:

به آنچه دیده‏ام موعظه‏ات کنم،یا به آنچه شنیده‏ام؟

گفت:به آنچه دیده‏اى!

گفت:«عمر بن عبد العزیز»را به هنگام مرگ مشاهده کردم 11 پسر داشت‏و17 دینار از خود باقى گذاشت،5 دینار آن را کفنى برایش تهیه کردند و با 2دینار آن زمین قبرش خریدند،در نتیجه به هر یک از فرزندانش کمتر از یک دینارارث رسید.

اما«هشام بن عبد الملک‏»را هنگام مرگ دیدم که 10 پسر داشت و به هر کدام‏یک میلیون دینار از ارث او رسید.

یک روز هم یکى از پسران عمر بن عبد العزیز را یافتم که تنها در همان روز100 اسب را براى جهاد در راه خداوند آماده ساخته بود،و یکى از فرزندان‏هشام را ملاقات کردم،در حالى که دست نیاز بسوى مردى دراز کرده بود که به‏او صدقه دهد!

(نقل از جلد 2 شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید ص 94 به بعد)